Βοηθώντας τα παιδιά μετά από μια φυσική καταστροφή Πληροφορίες για γονείς (2014)

ΕΝΩΣΗ ΣΧΟΛΙΚΩΝ  ΨΥΧΟΛΟΓΩΝ  ΕΛΛΑΔΑΣ

Greek Association of School Psychologists

Association Grecque  des Psychologues Scolaires

Βοηθώντας τα παιδιά μετά από μια φυσική καταστροφή

Πληροφορίες για γονείς

Οι φυσικές καταστροφές μπορεί να είναι και συχνά είναι ιδιαίτερα τραυματικές στα παιδιά και νέους.

Το βίωμα ενός επικίνδυνου ή  βίαιου σεισμού ή πλημμύρας, θύελλας ή άλλων ξαφνικών αλλαγών στο περιβάλλον είναι τρομακτικό ακόμη και για τους ενήλικες, και η καταστροφή στο οικείο περιβάλλον (δηλαδή, σπίτι και την κοινότητα) μπορεί να είναι μακράς διαρκείας και βασανιστικά ενοχλητική και οδυνηρή. Συχνά επηρεάζεται μια ολόκληρη κοινότητα, υπονομεύοντας περαιτέρω την ικανότητα ενός παιδιού να νοιώσει ασφάλεια και να αντιληφθεί τι είναι ομαλό  και κανονικό στη ζωή.

Όλα αυτά αποτελούν παράγοντες που προκαλούν και αναδεικνύουν μια ποικιλία από μοναδικά ζητήματα και που δοκιμάζουν την ψυχική ικανότητα προσαρμογής, μαζί με τα ειδικά πρακτικά ζητήματα που προκαλούνται από το είδος και τη μορφή των φυσικών καταστροφών (την καταστροφή του σπιτιού ή/και  όλης της γειτονιάς/κοινότητας, ανάγκη μεταστέγασης, …).

Συχνά η προσοχή εστιάζεται μόνο στα πρακτικά ζητήματα ή/ και στις παθολογικές αντιδράσεις ορισμένων ατόμων. Παραγνωρίζονται  οι συνέπειες στο ρόλο της οικογένειας και του ψυχοκοινωνικού περιβάλλοντος στην ελάττωση ή την επιδείνωση του ατομικού τραύματος και οι συναισθηματικές αντιδράσεις της πλειοψηφίας των ατόμων που ζουν τη καταστροφή και δοκιμάζουν την ικανότητα προσαρμογής τους και αντιμετώπισης των νέων αναγκών .

Τα γεγονότα του σεισμού είναι τέτοια που συνταράζουν όχι μόνο τα σπίτια αλλά και το γνωστικό σύστημα του ατόμου και το συναισθηματικό του κόσμο. Τα παιδιά, όταν τελειώσει η άμεση απειλή, αναζητούν επαφή με τους ενήλικες που είναι σημαντικοί στη ζωή τους και περιμένουν καθοδήγηση στο πώς να διαχειριστούν τις αντιδράσεις τους στα γεγονότα. 

Οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί, και όσοι ασχολούνται με την φροντίδα τους μπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά και τους νέους να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες μιας φυσικής καταστροφής παραμένοντας ήρεμοι και διαβεβαιώνοντας και καθησυχάζοντας τα παιδιά ότι δεν κινδυνεύουν και όλα θα πάνε καλά. Από τη πρώτη στιγμή, με άμεση ανταπόκριση, θα πρέπει να δοθεί έμφαση σε προσπάθειες διδασκαλίας στρατηγικών αποτελεσματικής αντιμετώπισης, προώθησης υποστηρικτικών σχέσεων, και βοήθειας στα παιδιά να κατανοούν τις συναισθηματικές και άλλες αντιδράσεις τους και να καταλάβουν ότι δεν είναι οι μόνοι που αντιδρούν περίεργα και συναισθηματικά.

Τα σχολεία και οι σχολικές δραστηριότητες μπορούν να βοηθήσουν και μπορούν να έχουν ένα σημαντικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία, παρέχοντας ένα σταθερό και οικείο περιβάλλον. Το σχολικό προσωπικό, με την υποστήριξη ως ενήλικες φροντίδας, μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά να επιστρέψουν στις κανονικές δραστηριότητες και ρουτίνες (στο μέτρο του δυνατού), και παρέχουν μια ευκαιρία να μετατραπεί ένα τρομακτικό γεγονός σε μια εμπειρία μάθησης.

Η αποκατάσταση μπορεί να πάρει χρόνο

Αν και οι φυσικές καταστροφές μπορεί να διαρκέσουν μόνο ένα μικρό χρονικό διάστημα, οι επιζώντες μπορεί να ζουν με τα επακόλουθα της καταστροφής για μήνες ή και χρόνια.  Η συνεργασία μεταξύ της σχολικής ομάδας κρίσης και ένα σύνολο φορέων της κοινότητας- Δήμου, κρατικών υπηρεσιών και οργανώσεων είναι αναγκαία για να υπάρχει επαρκής ανταπόκριση στις πολλές ανάγκες των παιδιών, των οικογενειών και της Κοινότητας μετά από μια φυσική καταστροφή. Οι οικογένειες έχουν ανάγκη της συμπαράστασης διότι συχνά υποχρεώνονται να έχουν συγχρόνως συναλλαγές με πολλά πρόσωπα και ποικίλους φορείς (π.χ.,  πραγματογνώμονες, εργολάβους, Ηλεκτρολόγους, Ερυθρό Σταυρό, ειδικούς κλπ).

Η επούλωση των πληγών μετά από μια φυσική καταστροφή χρειάζεται χρόνο. Ωστόσο, η έγκαιρη προετοιμασία και η άμεση ανταπόκριση διευκολύνει την μετέπειτα προσαρμογή και την επούλωση του ψυχολογικού τραύματος και την αποκατάσταση της αυτοπροστασίας και της αρχικά ομαλής λειτουργίας.

Πιθανές αντιδράσεις των παιδιών και των νέων σε φυσικές καταστροφές

Η σοβαρότητα των αντιδράσεων των παιδιών θα εξαρτηθεί από τους συγκεκριμένους παράγοντες κινδύνου. Αυτοί περιλαμβάνουν την έκθεση στο πραγματικό γεγονός, τις σωματικές βλάβες ή την απώλεια ενός αγαπημένου, το επίπεδο γονικής υποστήριξης, την μετακίνηση από το σπίτι τους ή την Κοινότητα, το επίπεδο της φυσικής καταστροφής, και τους προ-υπάρχοντες κινδύνους, όπως μια προηγούμενη τραυματική εμπειρία ή ψυχική ασθένεια. Οι ενήλικες πρέπει να επικοινωνούν με έναν επαγγελματία εάν τα παιδιά εμφανίζουν σημαντικές αλλαγές στη συμπεριφορά ή οποιοδήποτε από τα ακόλουθα συμπτώματα για μεγάλο χρονικό διάστημα:

·        Παιδιά προσχολικής ηλικίας- πιπίλισμα αντίχειρα, ενούρηση, σωματική προσκόλληση και εξάρτηση από τους γονείς, διαταραχές ύπνου, απώλεια της όρεξης, φόβος για το σκοτάδι, παλινδρόμηση στη συμπεριφορά, και απόσυρση από τους φίλους και τις συνήθεις δραστηριότητες.

·        Παιδιά του δημοτικού σχολείου-αψιθυμία, επιθετικότητα, σωματική προσκόλληση, εφιάλτες, αποφυγή σχολείου, δυσκολία συγκέντρωσης, και απόσυρση από τις  δραστηριότητες και τους φίλους.

·        Έφηβοι- διαταραχές ύπνου και διατροφής, διέγερση, αύξηση στις συγκρούσεις, σωματικές ενοχλήσεις, παραβατική συμπεριφορά, και δυσκολία συγκέντρωσης.

Όμως η πλειοψηφία των παιδιών μπορεί και μάλλον δεν θα έχει πρόβλημα και θα βρει το δρόμο της. Αλλά το ψυχικό κόστος αποκατάστασης και οι πιθανές συνέπειες στους άλλους μπορεί να μετριαστούν αν τα παιδιά και οι παιδαγωγοί τους έχουν την κατάλληλη ψυχολογική υποστήριξη..

Αμέσως μετά από μια φυσική καταστροφή: πληροφορίες για γονείς και εκπαιδευτικούς

Παραμένουμε ήρεμοι και καθησυχαστικοί. Τα παιδιά παίρνουν μηνύματα και έχουν πρότυπα αντίδρασης από τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς, ιδιαίτερα τα μικρά παιδιά. Μαζί τους αναγνωρίζουμε την απώλεια ή την καταστροφή, αλλά υπογραμμίζουμε τις προσπάθειες της Κοινότητας/Δήμου για την αποκατάσταση της τάξης και καθαριότητας και για την ανοικοδόμηση. Αν η οικογένεια και οι φίλοι τους μπορούν, τους διαβεβαιώνουμε ότι τους σκέπτονται και θα φροντίσουν για τις ανάγκες τους και ότι η ζωή θα επανέλθει στο φυσιολογικό.

Αναγνωρίζουμε και εξομαλύνουμε τα συναισθήματά τους. Δίνουμε την ευκαιρία στα παιδιά να συζητήσουν τα συναισθήματα και τις ανησυχίες τους, και να ρωτήσουν για όποιο θέμα τους απασχολεί για το γεγονός. Ακούμε με ενσυναίσθηση και με αποδοχή των συναισθημάτων τους. Είναι πολύ σημαντική η ακρόαση με κατανόηση. Τους πληροφορούμε ότι οι αντιδράσεις τους είναι φυσιολογικές και αναμενόμενες.

Ενθαρρύνουμε τα παιδιά να μιλήσουν για συμβάντα που σχετίζονται με την καταστροφή. Τα παιδιά χρειάζονται την ευκαιρία να συζητήσουν τις εμπειρίες τους σε ένα ασφαλές περιβάλλον αποδοχής. Οργανώνουμε δραστηριότητες που ενθαρρύνουν τα παιδιά να συζητήσουν τις εμπειρίες τους. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα μεθόδων (λεκτικές και μη λεκτικές) και να περιλαμβάνει διάφορα σχέδια δράσης (π.χ., ζωγραφική, ιστορίες, δράμα, μουσική, ηχογράφηση και καταγραφή βίντεο). Αναζητούμε τη βοήθεια του σχολικού ψυχολόγου, σύμβουλου, ή άλλου ειδικού εάν χρειαζόμαστε βοήθεια με ιδέες στην οργάνωση των δραστηριοτήτων ή στη διαχείριση της συζήτησης.

Προωθούμε θετική αντίδραση και δεξιότητες επίλυσης των προβλημάτων. Οι δραστηριότητες θα πρέπει να διδάσκουν στα παιδιά πώς να εφαρμόσουν τις δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων στους στρεσογόνους παράγοντες που σχετίζονται με την καταστροφή.  Ενθαρρύνουμε τα παιδιά να αναπτύξουν ρεαλιστικές και θετικές μεθόδους αντιμετώπισης και οι οποίες αυξάνουν την ικανότητά τους να διαχειρίζονται το άγχος τους και να προσδιορίζουν τις στρατηγικές που ταιριάζουν με κάθε κατάσταση.

Δίνουμε σημασία στην ψυχική ανθεκτικότητα των παιδιών. Επικεντρώνουμε στις ικανότητες τους. Βοηθάμε τα παιδιά να θυμηθούν και να περιγράψουν τι έχουν κάνει στο παρελθόν που τους βοήθησε να ξεπεράσουν το φόβο ή την αναστάτωσή τους. Τους εστιάζουμε την προσοχή σε περιπτώσεις άλλων καταστροφών και σε κοινότητες που έχουν βιώσει παρόμοιες καταστροφές και έχουν ξαναβρεί συνθήκες ομαλής ζωής (π.χ., Κεφαλονιά το 1953, Αθήνα, στο παρελθόν Σαντορίνη, στο εξωτερικό Μαϊάμι, και Τσάρλεστον ΗΠΑ, σεισμός και τσουνάμι…).

Ενίσχυση της φιλίας των παιδιών και της αλληλο-υποστήριξης συνομηλίκων και συμμαθητών. Τα παιδιά με συναισθηματική υποστήριξη από τους άλλους είναι σε καλύτερη θέση να αντιμετωπίσουν τις αντιξοότητες. Οι σχέσεις των παιδιών με τους συνομηλίκους μπορούν να είναι πηγή ιδεών και προτύπων για το πώς να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες και μπορούν να βοηθήσουν να μειωθεί η  απομόνωση. Σε πολλές περιπτώσεις καταστροφών, οι φιλίες μπορεί να αποδιοργανωθούν εξαιτίας μετεγκατάστασης της οικογένειας. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι γονείς μπορεί να είναι λιγότερο διαθέσιμοι για την παροχή στήριξης στα παιδιά τους λόγω της δικής τους εξάντλησης και λόγω του ότι τους έχουν καταβάλει τα συναισθήματα τους. Δραστηριότητες που προκαλούν τα παιδιά να συνεργάζονται σε μικρές ομάδες μπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά και να τα ενισχύσουν να έχουν υποστηρικτικές σχέσεις με τους συνομηλίκους τους.

Προσέχουμε τις δικές μας ανάγκες. Δίνουμε χρόνο για τον εαυτό μας και προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε τις δικές μας αντιδράσεις στην κατάσταση όσο το δυνατόν πληρέστερα. Βοηθούμε τα  παιδιά μας καλύτερα εάν οι ίδιοι είμαστε καλά. Αν είμαστε αγχωμένοι ή στενοχωρημένοι, τα παιδιά μας είναι πιο πιθανό να αισθάνονται το ίδιο. Μιλήστε με άλλους ενήλικες όπως μέλη της οικογένειας, φίλοι, ή σύμβουλοι. Είναι σημαντικό να μην μένουμε μόνοι μας και να εγκλωβιζόμαστε στους φόβους ή το άγχος. Το μοίρασμα των συναισθημάτων με άλλους συχνά κάνει τους ανθρώπους να διασυνδέονται περισσότερο και να αισθάνονται πιο ασφαλείς. Φροντίζουμε τη σωματική υγεία μας. Αφιερώνουμε χρόνο, ακόμη και αν δεν μπορούμε παρά μόνο λίγο, για να κάνουμε πράγματα που μας αρέσουν. Αποφεύγουμε τη χρήση ναρκωτικών ή αλκοόλ για να νοιώσουμε καλύτερα.

Βοηθώντας τα παιδιά να προσαρμοστούν στη μετεγκατάσταση

μετά από μια φυσική καταστροφή

Η μετεγκατάσταση και υποχρεωτική αλλαγή τοποθεσίας κατοικίας είναι συχνή μετά από μια καταστροφή και δημιουργεί μοναδικές προκλήσεις αντιμετώπισης.  Μπορεί να συμβάλει στην κοινωνική, περιβαλλοντική πίεση και το ψυχολογικό στρες που βιώνουν τα παιδιά και οι οικογένειές τους. Τα παιδιά θα επηρεαστούν περισσότερο από τις αντιδράσεις των γονέων τους και άλλα μέλη της οικογένειας, τη διάρκεια της μετεγκατάστασης, το δικό τους στυλ αντίδρασης στις δυσκολίες και τη συναισθηματική ικανότητα αμέσου αντιδράσεως, καθώς και την ικανότητά τους να μείνουν συνδεδεμένοι με τους φίλους και άλλα γνωστά άτομα και δραστηριότητες.

 Στο βαθμό που είναι δυνατό οι γονείς και όλοι οι άλλοι που φροντίζουν τα παιδιά θα πρέπει να:

Ø  Παρέχουν ευκαιρίες για να δουν τα παιδιά τους φίλους. 

Ø  Μεταφέρουν κατά την διαμονή στην προσωρινή κατοικία προσωπικά αντικείμενα που έχουν συμβολική αξία και το παιδί εκτιμά.

Ø  Καθιερώνουν  ρουτίνα για κάποιες καθημερινές δραστηριότητες, έτσι ώστε κάθε παιδί να έχει μια αίσθηση του τι να περιμένει (στο οποίο συμπεριλαμβάνεται η επιστροφή στο σχολείο το συντομότερο δυνατό). Παρέχουν την ευκαιρία στα παιδιά να μοιραστούν τις ιδέες τους και να ακουστούν προσεκτικά οι ανησυχίες ή οι φόβοι. 

Ø  Είναι ευαίσθητοι στην αναστάτωση που μπορεί να προκαλέσει η μετεγκατάσταση και ανταποκρίνονται στις ανάγκες του παιδιού. 

Ø  Λαμβάνουν υπόψη το αναπτυξιακό επίπεδο και τις μοναδικές εμπειρίες κάθε παιδιού. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι όπως τα παιδιά διαφέρουν, το ίδιο διαφέρουν οι αντιδράσεις στην αναστάτωση της μετεγκατάστασης.

2014